پرسه در متون فلسفی؛ فردریش شیلر و امر والا

فریدریش شیلر [1] در رساله‌ی «جستاری در باب امر والا» [2] با بیانی شاعرانه به دو مفهوم بنیادین زیبایی‌شناسی و فلسفه هنر، یعنی امر والا و امر زیبا، پرداخته است. متن زیر گزیده‌ای از این رساله‌ی درخشان است:

«طبیعت دو قریحه به ما اعطا کرده است که همسفران ما در سرتاسر مسیر زندگانی‌اند. یکی خوش‌مشرب است و دل‌پسند، با ملاعبت‌های شیرینش از رنج سفر می‌کاهد، سنگینی غل‌و‌زنجیر قضا را بر ما سبک می‌کند و ما را ره می‌نُماید به میانه‌ی سُرور و رندی، تاآنجاکه سرحدّ جاهای پر‌خوف‌و‌خطر است، آن‌جاکه ناگزیریم همچون ارواح محض عمل کنیم و هر چه را زمینی است، همچون درک حقیقت و عمل به وظیفه، ترک گوییم. این‌جا دیگر این قریحه ما را ترک می‌گوید، زیرا قلمرویش فقط عالم حس است، فراسوی این مُلک بال‌های زمینی را یارای حمل او نیست. و اینک قریحه‌ی دیگر پا پیش می‌نهد، او مصمم و ساکت با دستان نیرومندش ما را بدان ژرفنای حیرت‌آور می‌برد.

با قریحه‌ی نخست ما امر زیبا را درک می‌کنیم و با دومی امر والا را. امر زیبا به‌واقع خود تجلّی آزادی است، اما نه آن آزادی که ما را بر فراز قوای طبیعت می‌نشاند و از همه‌ی آثار جسمانی می‌رهاند، بل آن‌که ما درون طبیعت، در مقام یک انسان، از آن بهره‌مندیم. ما در معیّت زیبایی خویش را آزاد درک می‌کنیم، زیرا غرایز حس تابع قانون عقل‌اند. ما در معیّت امر والا خویش را آزاد درک می‌کنیم، زیرا غرایز حس بر تقنین عقل اثر ندارند، زیرا این‌جا عرصه‌ی فعالیت ذهن است، توگویی ذهن بر هیچ جز قوانین خودش استوار نیست.

 درک امر والا درکی مرکب است. مرکب از مصیبت، که خود را در بالاترین درجه به‌سان یک رعشه نمایان می‌کند، و سرور که می‌تواند به وجد ارتقا یابد و گرچه یک لذت تمام‌عیار نیست اما ارواح فرهمند آن را بر هر لذتی ترجیح می‌دهند. وحدت این دو عاطفه‌ی متناقض در یک درک واحدْ استقلال اخلاقی ما را به‌نحوی نقض‌ناشدنی اثبات می‌کند. زیرا مطلقا محال است که یک عین واحدْ دو نسبت متقابل با ما داشته باشد، از این لازم می‌آید که خود ما باشیم که دو نسبت مختلف با این عین داریم، بنابراین آن دو سرشت متقابل باید در درون ما—که مشتاقیم امر واحد را به انحاء کاملا متقابل تلقی کنیم—وحدت یابند. لذا ما با درک امر والا تجربه خواهیم کرد که وضع ذهن ما بالضروره پیرو وضع حواس نیست، قوانین طبیعت بالضروره قوانین ما نیستند و ما درون‌مان واجد اصلی مستقل‌ هستیم که از همه‌ی عواطف حسی مستقل است». [3]
 

[1] Friedrich Schiller

[2] The Essays on the Sublime

 

[3]  این رساله در سایت موسسه شیلر به آدرس زیر در دسترس است:
https://archive.schillerinstitute.com

کلمات کلیدی: شیلر، فردریش شیلر، ایدئالیسم آلمانی، امر والا، فلسفه هنر